Xəyali yoldaş, xəyal ilə gerçək arasındakı fərqin çox diqqətə çarpan olmadığı məktəb əvvəli dövrdə sıx görülən bir vəziyyətdir. Çöldən baxıldığında narahatlıq verici bir vəziyyət kimi görünsə də əslində normal inkişafın bir parçasıdır. Bəzən uşaqlarımızın öz özlərinə danışdıqlarını zənn edib narahat oluruq. Bəzən onların keyifl ə, söhbət edərək, əylənərək amma tək başlarına otaqlarında oyunlar oynadıqlarına şahid olarıq. Əslində yalnızmıdırlar? Onlara soruşsanız alacağınız cavab “Xeyr ana, heç olarmı ?! ‘olacaq. Çünki yanlarında bizim görə bilmədiyimiz, səslərini duyamadığımız amma uşaqlarımız üçün orada olan minik xəyali yoldaşları vardır. Bu yoldaşlar, uşaqlarımızın sıxlıqla yanlarındadır, yalnız oyun oynayarkən deyil, yemək yeyərkən, yuxuya gedərkən, televiziya izlərkən yoldaşlar da yanımızdadır. Xəyali dostlar əldə etmə bir xəstəlik deyil! Bu yoldaşların bir adı da ola bilər, bəzən bu adlar dəyişə bilər, hətta bəzən yoldaşlıqlar sona çatarkən yerini yeni dostlar ala bilər.
Əgər uşağınız normal ictimai inkişafı içində əlavə olaraq xəyali dost olubsa ve asosyal ya da həddindən artıq içinə qapalı deyilsə bu yeni yoldaşlıqları çox normaldı. Yalnız xəyali yoldaşları varsa, yalnız ‘onlarla’ oynayır, yalnız onlarla vaxt keçirirsə və bu vəziyyət ibtidai məktəb başlarına qədər davam etmişsə o zaman səbəbi patolojıdır deyə bilərik. O zaman bir mütəxəssisdən dəstək etmənizdə fayda var. Amma dediyimiz kimi əhəmiyyətli olan bu xəyali yoldaşlıq mövzusunun hər uşaqda ola biləcəyini bilin və ‘Uşağım öz-özünə danışır, nə olur bu uşağa ?!’ kimi yersiz narahatlıqlara qapılmayın.
Bəzən uşaq sahib olmaq istədikləri xüsusiyyətləri xəyali yoldaşlarına yükləyərək fərqli rollar sınaq fürsətiniə əldə edə bilər. Oyunlar zamanı xəyali yoldaşlarına qışqırır. Uşağınız xəyali yoldaşlarının anası, atası və ya müəllimi olaraq, eynilə öz anası, atası və ya müəlliminin ona davrandığı şəkildə oynayaraq bir oyunu davam etdirə bilər.Əslində uşağınız öz ana-atası, başqa cür desək sizinlə əlaqədar ya da müəllimi ilə olan əlaqələrinə dair ipucları verə bilər. Bu tərz oyunlarda uşaq çox məmnun olduqları, xoşlarına gedən vəziyyətləri canlandıra bilərkən,bəzən də canlarını sıxan, xoşlarına gəlməyən və dəyişdirilməsini istədikləri bəzi vəziyyətləri canlandıraraq yetkinlərə əhəmiyyətli mesajlar verir ola bilər.
Xəyali dostlar yaxşıdır!
Xüsusilə ailə içində yaşanan çətinlikli dövrlərdə, ana-ata ayrılığı, yeni bir qardaşın dünyaya gəlməsi , ailədə yaşanan ölüm və yas vəziyyətləri, sağlamlıq problemləri, daşınma, iş dəyişikliyi, yuvaya başlama, yuva dəyişdirmə kimi həyat hadisələrinin ortaya çıxdığı zaman dilimlərində xəyali yoldaşlarla oynanan oyunların sıxlığında artım görülə bilər. Bu sayədə uşaq, daxili dünyalarında yaşadıqlarını oyunlar sayəsində xarici dünyaya transfer edərək bu çətin dövrlərə daha rahat adaptasiya ola bilərlər.
Xəyali yoldaşa necə reaksiya verməli?
Zəhmət olmasa uşağınızın xəyali yoldaşıyla oynamasına icazə verməməzlik etməyin. Buraxın rahat rahat oynasın. Sizə xəyali yoldaşından danışarsa ana-ata olaraq ona sakitcə qulaq asın, amma çox müdaxilə etməyin. Hərdən onlarla oynayın amma mümkün qədər bu əhvalatın içində tam olaraq iştirak almayın. Iştirakçı olun amma öz fikirlərinizi irəli sürməyin. Uşağınızın təqdim etdiyi vəziyyət daxilində oynaya bilərsiniz. Amma müəyyən sərhədlər da olmalıdır. Uşağınız söyləmədiyi müddətcə xəyali yoldaşı fəaliyyətlərə daxil etməyin. Amma təbii ki, əgər sizdən xəyali yoldaşıyla oynamanızı istərsə oynayın. Amma liderliyi uşağınıza buraxın və buraxın oyunu o istiqamətləndirin. Uşağınızın öz etdiyi şeylər üçün xəyali yoldaşını günahlandırmasına icazə verməyin. ‘Xəyali yoldaşlarla oynanan oyunlar uşaqların güc, nüfuz, əlaqə qurma şəkilləri kimi anlayışları öyrənməsinə imkan tanıyar. Buraxın oynasın. ‘ Bu sayədə həm idarəni ələ keçirirlər, həm də qərar vermə bacarıqlarını inkişaf etdirə bilərlər. Qorxularla baş etmək mövzusunda da xəyali yoldaşlarla oynanan oyunlar yaxşı bir əks etdirmə yolu olaraq istifadə edilə bilər. Xəyali oyunlar uşaqların güc, nüfuz, əlaqə qurma şəkilləri kimi anlayışları öyrənməsinə imkan tanıyar.
Övladınız sosial deyilsə nə etməli?
Ana-ata olaraq uşağınızı dostlarının olduğu mühitlərə girmək mövzusunda müsbət yönləndirin. Ayrıca bunun üçün fürsətlər yarada bilərsiniz. Ad günü şənlikləri, parklar, oyun qrupları və bağçalar, ictimai və idman fəaliyyətlər, uşaq teatrları eyni yaş qrupundan uşaqların birlikdə vaxt keçirə biləcəkləri əyləncəli mühitlərə nümunə ola bilər. Bu tərz mühitlərdə yaşıdlarıyla vaxt keçirən və bundan həzz alan uşaq, xəyali yoldaşlarının yerinə gerçək yoldaşlarını qoymağı seçim edə bilərlər. Əgər uşağınız 5 yaşını keçdisə və hələ tez-tez gerçək yoldaşları yerinə xəyali yoldaşlarıyla oynamağı və vaxt keçirməyi seçirsə bu vəziyyət bir az çətinlik yarada bilər. İctimai mühitlərdə olmağı çox seçmirsəvə ya rəddedirsə bu, uşağınızın daxili dünyasında yaşanmaqda olan romantik bir çətinliyin xəbərçisi ola bilər. Bu nöqtədə bir ekspert dəstəyinə müraciət izlənilməsi lazım olan ən uyğun yoldur.
Uşaqlarınızın xəyali dostlarının olmamasının səbəbi nədir?
Ailəsi xəyali yoldaşını öyrəndiyi an evdən qovar. Amerikalı uşaqların xəyali yoldaşları ailəsi tərəfindən dərhal qəbul edilir. Hətta elə maraqlanarlar ki uşağın adını, yaşını, nələr etdiyini belə soruşarlar.
Gerçək yoldaş sayı kifayətdir . Xəyali yoldaş sahibi uşaq ümumiyyətlə tək uşaqdır və çox yoldaşları yoxdur.Ana atası da çalışan bu uşaqlarda məcburən özlərinə xəyali dostlar yaradarlar. Xəyali yoldaş yaradıb da bir ünsiyyət qurulmursa əlaqə qurmanın həqiqətən də mənası yoxdur.
Dərs çalışması lazım olarkən xəyali yoldaşıyla söhbət etdiyini anası atası görsə o xəyali uşağı uzaqlaşdırar. Çünki indiki dövrdə valideynlər uşaqdan daha çox təhsilyönümlü çalışmalar tələb etdikləri üçün uşaq gələcəyini qurtarmaq, çörəklərini əllərinə almaq üçün ibtidai məktəbdən etibarən davamlı dərs oxumaq, hazırlıqıara getmək, xüsusi dərslər almaq məcburiyyətindədir.
Xəyali yoldaşa tolerantlıq sıfır olduğu üçün xəyali yoldaş qısa müddətdə evdən qaçar Xəyali yoldaşdan ümumiyyətlə uşağın boynuna götürmək istəmədiyi hadisələri xəyali yoldaşın boynuna yıxmaq üçün istifadə edirlər. “Vaza qırıldı, bunu xəyali yoldaş qırdı; dərs oxumadı, günahkarı təbii ki xəyali yoldaşdı”. Psixoloq dəstəkli ailələr də bu vəziyyəti qəbul edər və xoşgörüşlə yaxınlaşaraq xəyali yoldaşın da ehtiyaclarını qarşılamağa yönələr. Halbuki bizdə xəyali yoldaşa dözüm sıfıra yaxındır. Xəyali yoldaşın işlədiyi qəbahətdə də uşaq məsul tutulur, ona veriləcək bütün cəzalar uşağa verilir. Bu qədər xoşgörüşsüz bir mühitdə xəyali yoldaşların olunması mümkün deyil.
5.Avropa ölkələrində xəyali dostlarla zarafatlar edilər,söhbətlər edilər.Amma bizim ölkəmizdə uşaq nə deyir desin,necə inandırırsa inansın valideyn buna bir növ “barmaqarası”yanaşacaq. Uşaq bir müddət sonra bu vəziyyətdən yorulacaq, soruşana “yoxdur artıq xəyali yoldaş” deyə əsəbləşəcək.
Xəyali yoldaşı ilə vaxt keçirə bilmədiyi üçün bir-iki gün sonra uşaqlar xəyali yoldaşdan ayrılırlar. Bu dəfədə yeməz, içməz, yatmaz, yalnız səninlə danışar. Amma sən ona vaxt ayırmazsan, onunla danışmazsan,onunla oyunlar oynamazsan.Nəticədə- bir xəyali yoldaş yaradar, üstünə bir iki cinayət atar, bir iki dəfə oyun oynayar amma daha sonra xəyali yoldaşdan sıxılar. Vaxt keçirməməyə, onunla danışmamağa başlar, hal belə olunca da xəyali yoldaş ilə yolları qısa müddətdə ayrılır. Caillou izləmək varkən kim xəyali yoldaşın dərdini çətinliyini çəkər?!
Qısa müddətdə bir xəyali yoldaşı olduğunu unudar. Uşaq TVdə gördüyü hər şeyi istəmənin bir nəticəsi olaraq yaratdığı xəyali yoldaşı iki gündə unudar. İllər sonra “aa mənim bir xəyali yoldaşım var idi” deyə xatırlar amma adını belə ağlına gətirə bilməz.
Xəyali yoldaş xəyal edə bilməz.Avropa ölkələrində uşaqlar yüzlərlə çizgi film, uşaq filmindən, çizgi romanlardan bəslənərkən, yalnız Pepee’den, bir az da Caillou’dan bəslənən bir uşağın bir yoldaş xəyal etməsi bir xeyli çətindir.
Adilə Fərəcova
Narınc Uşaq Psixologiya Mərkəzinin psixo-pedaqoqu
