Autizm Spektr Pozuntusu (ASP) müxtəlif fərdlərdə fərqli simptomlarla müşahidə edilə bilər və hər bir fərdin təcrübəsi unikaldır. Bununla belə, autizm diaqnozu üçün bəzi əsas əlamətlər mövcuddur ki, bunlar erkən yaşlardan müşahidə edilə bilər. Autizmin əlamətləri əsasən sosial ünsiyyət, davranış və maraqlar sahələrində özünü göstərir. Bu əlamətləri tanımaq və vaxtında mütəxəssisə müraciət etmək erkən diaqnoz və müdaxilə baxımından vacibdir.
Sosial Ünsiyyət Bacarıqlarında Çətinliklər
Autizmli uşaqların ən çox müşahidə olunan əlamətlərindən biri sosial ünsiyyətdə çətinlikdir. Bu çətinliklər aşağıdakı formalarda özünü göstərə bilər:
- Göz təması: Uşaqlar adətən göz təması qurmaqda çətinlik çəkirlər və ya göz təmasını qısa müddətli saxlayırlar.
- Duyğuları Anlamaq və İfade Etmək: Autizmli uşaqlar başqalarının duyğularını anlamaqda və öz duyğularını ifadə etməkdə çətinlik çəkə bilərlər.
- Sosial Qarşılıqlı Əlaqə: Uşaqların başqaları ilə sosial qarşılıqlı əlaqəyə girmək istəyi az ola bilər. Məsələn, dostları ilə birgə oyunlarda iştirak etməkdən qaça bilərlər.
Nitq Gecikməsi və Ünsiyyət Çətinlikləri
Autizmli uşaqlarda nitq inkişafında gecikmələr tez-tez rast gəlinən əlamətlərdən biridir. Nitq çətinlikləri müxtəlif formalarda ola bilər:
- Nitqin Gecikməsi: Uşaqların danışmağa başlaması ya gecikir, ya da nitq bacarıqları məhdud olur.
- Sözlərin Təkrarlanması (Ekolaliya): Bəzi uşaqlar eşitdikləri sözləri təkrarlamaqla kifayətlənir, lakin onları funksional şəkildə istifadə edə bilmirlər.
- Simvolik Ünsiyyət Çətinlikləri: Nitq bacarığı olmayan uşaqlar qeyri-verbal yollarla (jestlər, mimikalar) ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkə bilərlər.
Təkrarlayıcı Davranışlar və Məhdud Maraqlar
Autizmli fərdlərdə müəyyən obyektlərə və ya fəaliyyətlərə qeyri-adi dərəcədə güclü maraq və ya təkrarlayıcı davranışlar müşahidə edilə bilər:
- Təkrarlanan Davranışlar: Uşaqlar tez-tez eyni hərəkəti və ya sözü təkrarlayırlar. Məsələn, əllərin yırğalanması, oyuncaqların eyni düzülüşdə sıraya qoyulması kimi davranışlar ola bilər.
- Rutinlərə Bağlılıq: Autizmli uşaqlar dəyişikliklərə qarşı həssas ola bilərlər və gündəlik həyatlarında müəyyən bir rutini saxlamaq istəyirlər. Dəyişikliklər narahatlıq və ya həyəcan yarada bilər.
- Dar Maraqlar: Bəzi uşaqlar yalnız müəyyən obyektlərə və ya mövzulara çox güclü maraq göstərə bilərlər. Məsələn, maşınlar, rəqəmlər və ya xüsusi animasiya personajlarına qarşı qeyri-adi dərəcədə maraq ola bilər.
Sensitivlik və Duyğu Pozuntuları
Autizmli fərdlər müəyyən duyğu qıcıqlarına qarşı həddindən artıq həssas və ya tamamilə laqeyd ola bilərlər:
- Səsə Həssaslıq: Bəzi uşaqlar adi səslərə qarşı həssaslıq göstərə bilərlər. Hətta adi bir səs yüksək səslə qəbul oluna və narahatlıq yarada bilər.
- Toxunmaya Qarşı Həssaslıq: Bəzi uşaqlar müəyyən materiallarla təmasda narahatlıq hiss edə bilərlər. Geyimlərin toxunması, saçın daranması kimi hallar diskomfort yarada bilər.
- İşığa və Qoxulara Reaksiya: Gözəl qoxular və ya parlaq işıqlar autizmli uşaqlarda həddindən artıq reaksiya doğura bilər.
Erkən Yaşlarda Autizmin Əlamətləri
Autizmin əlamətləri adətən 2-3 yaşlarında ortaya çıxır, lakin bəzi hallarda daha erkən müşahidə oluna bilər. Məsələn, uşaqların adlarına cavab verməməsi, jestlərdən istifadə etməməsi və ya sosial oyunlara maraq göstərməməsi valideynlər üçün ilkin xəbərdarlıq əlamətləri ola bilər.
Autizmin əlamətlərini tanımaq və erkən diaqnoz qoymaq uşağın inkişafına müsbət təsir göstərir. Erkən müdaxilə, uşağın sosial və ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirərək, cəmiyyətə uyğunlaşmasını asanlaşdırır.
