Neyrofeedback nədir? Neurofeedback insanın öz beyin dalğalarının tənzimlənməsinə kömək edən bir öyrənmə yoludur. Beyin məşqləri fərdin gündəlik yaşamına,sosial həyatına və psixoloji durumuna təsir edir. Dərman istifadəsi olmadan beyindəki diqqət mərkəzi inkişaf edir və daha uğurlu fokuslama əldə edilir. Diqqət məşqlərinə başlamazdan əvvəl neyrofeedback müayinəsi, diqqət və tələskənliyin səviyyəsini ölçən diqqət testi aparılır. Mütəxəssis ilkin müayinə edir və alınan nəticələrə uyğun olaraq terapiya protokolu hazırlanır.
Ağıl və beyin arasındakı sıx əlaqəni qəbul etsək, neyrofeedbackin nə üçün işlədiyini başa düşmək asandır; Müasir nevrologiya müəyyən etmişdir ki, bizim subyektiv hiss və düşüncələrimiz, emosiyalarımız və niyyətlərimiz fərqli, obyektiv xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur.
Son illərdə aparılan elmi araşdırmalar göstərdi ki, yaş qruplarına görə qeyri-müntəzəm beyin fəaliyyəti beyinə əsaslanan bir çox vəziyyətin mərkəzindədir. Beyin balanslı bir şəkildə işləmədikdə, narahatlıq, əhval pozğunluğu, öyrənmə çətinliyi, diqqət çatışmazlığı, yuxu pozğunluğu kimi vəziyyətlərə səbəb ola bilər. Bəzən biofeedback, neyroterapiya və ya koqnitiv təkmilləşdirmə adlanan Neurofeedback, beyin disregulyasiyasını düzəldir.
Beyin fəaliyyətinin vizuallaşdırılması vasitəsilə insanlar operativ kondisioner prinsiplərinə uyğun olaraq beyin fəaliyyətini daha yaxşı tənzimləməyi öyrənirlər Neyrofeedback sessiyası zamanı real vaxt rejimində audio-vizual əks əlaqə təmin edilir.
Neurofeedback biofeedback intizamı çərçivəsində beyin dalğalarının təlimi ilə məşğul olur. Biofeedback ümumilikdə insan orqanizmində fizioloji reaksiyaları (əl temperaturu, tər vəzilərinin fəaliyyəti, tənəffüs dərəcəsi, ürək dərəcəsi, qan təzyiqi və beyin dalğaları nümunələri) ölçmək üçün bir sıra alətlərdən istifadə edən müalicə üsuludur. Bu alətlər xəstəyə bədən sistemləri haqqında rəy verir və daha sonra xəstə bu sistemləri necə dəyişdirəcəyini öyrənir.
Neurofeedback insana öz beyin dalğalarını dəyişməyə kömək edən öyrənmə strategiyasıdır. Bu müalicə üsulu ilə bir insana öz beyin dalğalarının xarakteri haqqında məlumat verildiyi təqdirdə, həmin şəxs öz beyin dalğalarını dəyişməyi öyrənə bilər və bu dəyişikliklər adətən qalıcı olacaqdır. Bu fikirdən çıxış edərək Neurofeedback-in bir növ “beyin məşqi” olduğunu söyləmək olar.
Neyrofeedback müayinəsində ölçmə elektrodları əvvəlcə sabit nöqtələrdən başa yapışdırılır. Beyin fəaliyyəti elektrodlarla ölçülür. Neurofeedback qeydi bütün müvafiq beyin dalğalarını ölçür və onları kompüterə ötürür. Xüsusi kompüter proqramı beyin dalğalarını tezlik diapazonlarına bölərək təhlil edir. Bütün vacib məlumatlar real vaxt rejimində və saniyədə 50 dəfə ölçülür.
Neurofeedback, həmçinin EEG biofeedback adlanır, fərdin beyninə davam edən elektrik fəaliyyəti haqqında ardıcıl sürətli sensor rəy verir. Beləliklə, onlara mükafata əsaslanan öyrənmədən sonra bu fəaliyyəti proqnozlaşdırmağı və dəyişdirməyi öyrənməyə imkan verir.
Neyrofeedback terapiyasının əsası seanslar zamanı pasientin ağıl oyunları oynamasıdır. Neyrofeedback seanslarında pasientin başına (baş dərisinə) yerləşdirilən elektrodlar kompüter cihazına qoşulur. Elektrodlar beyindən gələn elektrik nümunələrini ölçür və onları ekranda əks etdirir. Beyinə heç bir elektrik cərəyanı vermir. Pasient kompüter monitorunda hansı beyin dalğası fəaliyyətinin əks əlaqə olduğunu görə bilər. Kompüter tərəfindən təmin edilən vizual və eşitmə rəy sayəsində pasientlər teta, delta yavaş dalğalarını azaltmağı və sürətli beta və smr dalğalarını artırmağı öyrənirlər. Bu proses operant kondisioner adlanır və biz bu mexanizmdən həyatımızın bir çox sahələrində istifadə edirik.
Neyrofeedback terapiya seansı 30-60 dəqiqə davam edə bilər və həftədə üç və daha çox təyin edilə bilər. Bu terapiya təhlükəsiz dir, ağrısızdır və heç bir elektrik şoku və ya tibbi mexanizm tələb etmir. Terapiya başlayanda məqsəd beynin optimal fəaliyyətini bərpa etməyə kömək etmək və nəticədə beyin dalğalarını idarə etməkdir ki, müəyyən tibbi vəziyyətlər, asılılıqdan sağalma və psixi sağlamlıq problemləri daha asan həll olunsun.
Neurofeedback kiminsə instinktlərini alır və kiminsə yaxşı olması üçün lazım olan yeni inkişaf bacarıqlarını öyrənmək üçün beyindəki rəydən istifadə edir. Bu qabaqcıl metoddan istifadə edərək, beyni daha balanslı və sağlam olmağı öyrətmək olar..
Bədənimiz xarici stimullara görə özünü yeniləmək, dəyişən şərtlərə daha yaxşı uyğunlaşmaq üçün fərqlənmək və uyğunlaşmaq qabiliyyətinə malikdir. Məsələn, qış aylarında bədənimiz çəki saxlamağa meyllidir. İbtidai insanlar baxımından düşünsək, bu çəki saxlamaqda məqsəd soyuqdəymə və yemək tapmaq baxımından orqanizmi çətin dövrə uyğunlaşdırmaqdır.Orqanizmdə yığılan bu kilolar yağ kimi saxlanılır.Bu yağ təbəqəsi təkcə soyuğa qarşı izolyasiya, həm də ac qala biləcək uzun və sərt qış şəraitində orqanizmi lazımi enerji ilə təmin edir.Bəs bu uyğunlaşma üçün isti havanın bir gün soyuması kifayət edərmi? Əlbəttə yox. Belə uyğunlaşma mexanizminin beyin tərəfindən başa düşülməsi üçün havanın ən az 2-3 həftə soyuq olması lazımdır.
Neyrofeedback terapiyası eyni şəkildə beynin uyğunlaşma qabiliyyətindən istifadə edir. Həftədə 3 və daha çox dəfə tətbiq olunaraq aktivləşən beynin uyğunlaşma qabiliyyəti normaldan fərqli işləyən sinir hüceyrələrini yenidən normal fəaliyyətinə uyğunlaşdırar. Bir çox neyron və psixiatrik xəstəliklər əslində beynin təkrarlanan mənfi stimullara cavabıdır. ( Mənbə: Appl Psychophysiol Biofeedback. 2020 İyun)
Neyrofeedback tədqiqatlarının başqa bir üstünlüyü, beyninizin cavablarını real vaxtda göstərməsidir. Bu, reaksiyalarınızı daha yaxşı başa düşməyə və onları qərəzsiz mənbədən görməyə imkan verir.
Tipik olaraq, neurofeedback effektləri orta hesabla 20 həftəyə qədər həftəlik seanslardan ibarətdir. Hər kəs və hər bir vəziyyət fərqli olduğundan, bəzi insanlar müalicəni 20 həftədən az müddətdə tamamlaya bilər, bəziləri isə daha uzun müddət tələb edə bilər. Hər terapiya seansı zamanı siz baş dərinizə sensorların qoşulduğu kompüter EEG proqramına qoşulacaqsınız.
Diqqət əskikliyi və hiperaktivlik pozuntusu nədir
Diqqət əskikliyi pozuntusu və hiperaktivlik əsasən, məktəb dövrünün ilk illərində qoyulur. Xəstəlik bu illərdə öz mənfi təsirlərini biruzə verir. Bu pozuntu adətən, yeniyetməliyin sonuna qədər qalıcı olur. Yeniyetməlik və yetkinlik dövründə həddindən artıq olan hərəkətlilik azalır. Plan qura bilməmək, dağınıqlıq, impulsivlik isə bir çox halda ömür boyu davam edir.
Bu xəstələr üçün problemləri qruplaşdırsaq, diqqət əskikliyi, impulsivlik və hiperaktivlik olaraq qeyd edə bilərik.
Beyin milyardlarla ixtisaslaşmış hüceyrədən ibarətdir, bəziləri neyronlar adlanır. Neyronlar davamlı olaraq bir-biri ilə danışır və bu əlaqədən yaranan elektrik aktivliyi, bu enerji partlayışlarını tənzimləyən və onları dalğa kimi qeyd edən baş dərisinə əlavə edilmiş sensorlar vasitəsilə elektroensefaloqrafiya və ya EEG adlı texnikadan istifadə etməklə aşkar edilə bilər
Beynimiz fokuslanma problemi kimi psixi sağlamlıq pozğunluğuna səbəb olan fəaliyyət modelindən necə xilas olmağı öyrənə bilər . Bu baş verdikdə, mənfi emosiyalara və diqqəti yayındırmağa səbəb olan dövrandan azad olur. Beyin təlimi bizə beyin fəaliyyətinin faydalı olmayan nümunələrini necə müəyyənləşdirməyi öyrədir. Beləliklə, onları şüurlu olaraq daha sağlam, daha balanslı beyin fəaliyyəti nümunələri ilə əvəz edə bilərik. Bu məşq proqramı ilə sinir tarazlığı yenidən qurulur. O, qeyri-sağlam düşüncə nümunələrini geri qaytarır və beynimizin bütün hallarda özünü daha səmərəli və effektiv şəkildə tənzimləməsinə imkan verir.
Diqqətin yayınması və diqqəti cəmləmə problemi olan uşaqlar və ya yeniyetmələr diqqətsiz, həddindən artıq aktiv, impulsiv və nizamsızdırlar. Neurofeedback effektləri bu sıxıntıları tənzimləyir. Bu davranışlar adi yeniyetmə davranışlarına bənzəyir. Onlar zehnini, diqqətini fərdi işlərə yönəltməkdə çətinlik çəkirlər.
Həmyaşıdlarından daha impulsiv olan bu yeniyetmələr hərəkətə keçməzdən əvvəl avtomatik düşünmə reaksiyalarını bloklamaqda çətinlik çəkirlər. Stressli vəziyyətlərdə onsuz da şişirdilmiş bu davranışlar daha da ifrat olur. Bu narahatedici simptomlar səbəbiylə uşaq yetkinlikdə ustalıq hissi və müsbət xasiyyət inkişaf etdirməkdə çətinlik çəkə bilər.
Diqqət Əskikliyi Pozuntusu və Hiperaktivlik diaqnozunun müalicəsi
Hər uşaq üçün ideal müalicə fərqlidir. Diqqət Əskikliyi Hiperaktivlik Sindromu olduğu düşünülən uşaq və yeniyetmələrin psixiatr tərəfindən qiymətləndirilməsi çox vacibdir. Psixiatrın uyğun gördüyü Diqqət Əskikliyi Hiperaktivlik Sindromu müalicəsində istifadə olunan dərman ilə birlikdə psixoloq və düzgün ailə dəstəyi və təbii ki neurofeedback beyin təlimi məşqləri müsbət nəticə verir. Bununla uşağın davranışı və performansı nəzərə çarpacaq dərəcədə müsbətə doğru dəyişir. Bunu təmin etmək üçün valideynlərin mütəxəssislərlə daim kontaktda olaraq birgə dəstək göstərməkləri vacibdir.
“Applied Psychophysiology and Biofeedback” jurnalında dərc olunan araşdırmaya görə göstərilir ki,diqqət əskikliyi və hiperaktivlik pozuntusu-DƏHP üçün neyrofeedback olduqca təsirli bir metoddur. Diqqət çatışmazlığının orta və böyük təsir ölçüləri ilə bağlı problemlər neyrofeedback məşqləri ilə 32% ilə 47% arasında nəticə nisbətlərini göstərir.
Neurofeedback beyin stimullaşdırılması ilə birlikdə performansı və beyin sağlamlığını yaxşılaşdırmaq həmçinin mövcud məlumatların işlənməsi üçün güclü, təhlükəsiz və dərmansız klinik alət təqdim edir.
Diqqəti İnkişaf etdirən Beyin Məşqi olan Neurofeedback, inkişafa yönəlmiş beyin sahəsinin məşqidir. Neyrofeedback məşqləri 4 yaşından tətbiq edilir. Brain Aerobic beyin gücünü artıran məşqlər kimi şərh olunur. Beynin inkişafının hansı bölgəsində hədəflənirsə, həmin hədəf beyin bölgəsini inkişaf etdirən məşqlər tətbiq edilir. Üzgüçülük və velosiped sürməyi öyrənmək kimi, Neurofeedback məşqləri də öyrənilən beyin bölgəsində daimi inkişaf təmin edir.
DƏHP diaqnozu qoyulmuş uşaqlar, EEG ilə aşkar edildiyi kimi, korteksin müəyyən bölgələrində aşağı tezlikli (teta) beyin dalğalarının çoxluğuna və daha az yüksək tezlikli (beta) dalğalara sahib olurlar. Buna görə də, DƏHP olan uşaqlar üçün neyrofeedback təlimi aşağı tezlikli teta dalğalarının əmələ gəlməsini minimuma endirməyə və daha yüksək tezlikli beta dalğalarının generasiyasını artırmağa çalışır. (Mənbə: Eur Child Adolesc Psychiatry. 2019 Mart).
Neurofeedback effektləri və məşqlərin təhlükəsiz olduğu sübut edilmişdir. Bundan əlavə, bu məşq proqramında verilən əlavə yaşayış təşkili məsləhətləri ilə ailələrə dərs və oyun planı da daxil olmaqla bir çox mövzuda dəstək verilir. Audio və video Neurofeedback Təlimi əks əlaqə vasitəsi kimi böyüklər və uşaqlar tərəfindən çox yaxşı qəbul edilir. Pasient filmə baxır və ya istədiyi musiqiyə qulaq asır. Rəyin özü ekranın parlaqlığı və ölçüsü və musiqinin həcmi ilə idarə olunur. Məsələn, sevdiyiniz musiqi və ya seriallarla məşq edə bilərsiniz. (Mənbə: Neurol Sci. 2018 Dec;39(12))
Xüsusilə uşaqlarda neyrofeedback təlimi üçün motivasiyanı yüksək saxlamaq vacibdir. Təcrübəmizə görə, bu, geribildirim vasitəsi kimi oyunlar ən yaxşı işləyir. Mind Media sisteminin neurofeedback effekti ilə bir çox fərqli məşq tətbiq edilir. Xüsusilə diqqət problemi olan pasientlərdə neyrofeedbackin təsiri ilə diqqəti cəmləmə qabiliyyəti inkişaf edir.
Proqramın davamında başlanğıcda edilən təhlillər təkrarlanır. Pasientin diqqəti idarə etmə və impuls nəzarətində necə irəliləməsi ailə ilə birlikdə qiymətləndirilir. Diqqətin artırılması proqramı mənalı və müsbət inkişafa nail olmuş pasientlərimizlə ümumilikdə 40 seansda təşkil olunur. Neurofeedback effektləri vasitəsilə əldə edilən bacarıq qalıcı olması üçün təlim tamamlanır.
Tətbiq olunan məşq protokolları fərdidir. İnsanın inkişaf etdirmək istədiyi beyin dalğalarına və hədəflərinə görə təşkil edilir. Diqqəti artıran bir məşq proqramı olan Neurofeedback məşqləri aşağıdakı 3 addımdan ibarətdir:
Addım 1: Mövcud vəziyyətin ölçülməsi
- Müvafiq məşqlərin müəyyən edilməsi və yerinə yetirilməsi
- Əldə edilmiş vəziyyətin ölçülməsi və nəzarəti
- Ölçmələr insanın beyin dalğalarının cari fəaliyyətini təyin etmək üçün aparılır.
Addım 2: Tətbiq ediləcək diqqəti inkişaf etdirmə məşqləri müəyyən edilir.
- Neyroterapevt tərəfindən tətbiq ediləcək təlim proqramı, əldə ediləcək beyin dalğalarında amplituda dəyərlərinə görə müəyyən edilir.
- Təlim protokolları mükafat və müvəffəqiyyəti dəstəkləmək üçün qurulmuşdur.
- Diqqəti inkişaf etdirən məşq protokolları tətbiq olunur. Bu, onlara öz diqqətlərini idarə etməyi öyrənməyə kömək edir.
Addım 3: 20-ci seansdan sonra irəliləyiş ölçülür və yeni məşq proqramı müəyyən edilir.
Psixologiya Elmi-Tədqiqat İnstitutunun neurofeedback üzrə kordinatoru
Səmayə Behbudzadə
