Uşaqlar dünyaya göz açdıqda xarici aləmin təhlükələrinə qarşı müdafiyəsiz olurlar. Onların hər ehtiyacını qarşılayan, qoruyucuları ana-atalarıdır. Yeni doğulan uşaq qəfil, ona məlum olmayan yeni mühitə düşür ki, nəticədə fizioloji və psixoloji şok yaşamalı olur. Uşaq dünyaya gəldiyi andan üzünü gördüyü anasının səsinə reaksiya verməyə başlayır. Nəticədə ilk sosial reaksiya ana ilə duyğusal bir bağlılıq yaranır.Təxminən 1 ay sonra uşaq anasını gördükdə, əlini qaldırır, yüksək səslər çıxarır, ayaqlarını hərərkət etdirərək oynadır və gülümsəməyə başlayır. Bu şiddətli duyğusal reaksiyanı “canlanma kompleksi” adlandırırlar. Əgər uşaqlar bu dövrdə anadan ayrı düşür, uşaq evində və ya doğum evində qalırlarsa, onlarda psixoloji inkişaf ləndiməyə başlayır, onlar 9-10 aylığa qədər sakit, süst, bir nöqtəyə yönələn baxışlara sahib olurlar ki, buna qospitalizm deyilir.
Uşaqlar istənilməyən hər hanısa bir davranış sərgilədiklərində ana və ya ata onu cəzalandırmaq üçün uşağı tərketmək ilə təhtid etdiyində “yaramazlıq etsən polislər atanı aparacaqlar atasız qalacaqsan” kimi cümlələr işlətdiklərində uşaq onu hər şeydən qoruyan, güvən verən ata-anasını itirməkdən, tək qalmaqdan qorxur və natamamlıq duyğusu hiss edir.Yaşamı müddətində uşaqda yaranan qorxular ciddiyə alınmalı, başa düşülməli, uşağın gələcək həyatında fobiya və yaxud həyatına təsirsiz ötüşməyən qorxular olmaması üçün bu cür vəziyyətlərdə mütəxəssisdən kömək alınmalıdır.
Uşaqlarda ən çox rast gəlinən psixoloji problemlərə “Gecə qorxuları”, “Məktəb qorxusu”, “Tiklər”, “Kəkləmə”, Diqqət əksikliyi və Hiperaktivlik”, ”Yalan danışma”, “Alt islatma (Enurez)”, ”Nəcis qaçırma (Diareya)” və s.
Gecə qorxuları uşağın əsasən 3-6 yaşlarında qorxulu yuxular görüb qışqırma və tərləmə ilə oyanması ilə müşayiət olunur. Müxtəlif mövcud olmayan şeylərdən qorxduqlarını deyə bilərlər bu zaman ana-ataları onları dinləməli bunların mövcud olmadığını uşağın tək olmadığını, yanlarında olduqlarını uyğun bir dil ilə ifadə etməlidirlər. Gecə qorcuları tez-tez yaranırsa, buna səbəb ailədaxili münaqişələr, ana-atanın davasına və ya cinsi münasibətinə şahidlik ola bilər. Uşaq cinsi münasibəti adlandıra bilmədiyi üçün atasının anasına zərər verdiyini düşünüb onu qorumaq üçün anası ilə yatmaq istəyə bilər və yaxud davalarına şahid olubsa, yenə eynisini edə bilər. Bu kimi hallarda uşağa əsəbləşməmək, yuxuya gedənə qədər yanında yatmaq lazımdır.
Məktəb qorxusu uşağın anasından ayrılmaması ilə ortaya çıxır. Bu, ana ilə uşaq arasındakı möhkəm emosional bağlılıqdan irəli gəlir. Bu zaman uşağın məktəbə getmək istəməməsi bir sıra psixosomatik (qarın ağrısı, ürək bulanma ) əlamətlərlə özünü göstərir. Məktəb qorxusu müəyyən zamanla məktəb psixoloqu, müəllim və ailənin iş birliyi ilə aradan qaldırıla bilir.
Tiklər uşaqlarda iradə xaricində yaranan əzələ sıxılmaları olaraq müşahidə olunur. Tiklər 6-7 yaşlarında, qızlara nisbətən oğlanlarda daha çox görülür. Tiklərin yaranmasına əsas səbəb qayğıdır. Bunlar yaşanmış ani hadisələr, qəza,travmatik yaşantılar ürkmə kimi hadisələr də ortaya çıxma səbəbi ola bilər. Uşaq nəyin qayğısını yaşıyırsa, onu aradan qaldırmaq lazımdır.
Hər psixoloji problemdə ağıla gələn ilk simptom olduğu kimi, kəkələmədə də diqqət ediləsi vacib olan ilk səbəb onun bioloji olub-olmamasıdır. Kəkələmə danışıqda olan tutuqluq, hərf, səs və kəlimə təkrarı kimi görülən bir nitq pozuntusudur. Kəkələmə bioloji, genetik və psixoloji ola bilər. Psixoloji əsaslı kəkələmə problemində ailənin tutum və davranışlarının mükəmməliyyətçi və aşırı qoruyucu olduğu görülür. Mükəmməliyyətçi ailələrdə uşağın aşırı səliqəli, diqqətli və kübar danışmağı gözlənildiyi üçün uşaq səhv etməkdən qorxur. Bu qorxular uşağın nitqində kəkələmə kimi ortaya çıxır. Yaşantı, qorxu, travmatik hadisələr nəticəsində yaşanılan danışıqdakı tutuqluq və kəkələmə psixoloji əsaslıdır.
Bioloji bir problemi olmayan uşaqlardakı kəkələmə probleminin hansı yaşlarda görülməsi diqqət edilməsi vacib olan ikinci nöqtədir. Əsasən 2-4 yaşlarında görülən kəkələmə keçicidir. Bu dövrdə ailənin sevimli, səbrli uşaqlarını dəstəkləmələri bu müddəti daha asan və müsbət dəf etməsinə səbəb olacaqdır.
Diqqət əksikliyi və hiperaktivlik pozuntusu, adından göründüyü kimi birlikdə görülərkən, diqqət əksikliyi ayrıca da görülə bilər. Diqqət əksikliyi beyindəki diqqət toplama mərkəzində mövcud olan problemdən qaynaqlanan fokuslanmamaq, diqqət edilmədiyi üçün gec və çətin öyrənmə olaraq özünü göstərir. Uşaqlar məktəbə getdikdə sırada oturmama, dərsə və müəllimədən başqa ətrafdakı hərşey diqqətlərini çəkdiyinə görə öyrənmə çətinliyi ilə qarşılaşırlar. Belə uşaqlar körpəlik vaxtlarında rahatsız, ağlağan, çətin uşaqlar olaraq görülürlər. Bu psixoloji problemin müalicəsində ailə və müəllim mövzu haqqında bilgiləndirilməli və birlikdə iş birliyi aparmalıdırlar. Uşağın probleminə uyğun nizam-intizam cəzası tətbiq edən, qərarlı, mehriban valideynlər bu problemi aradan qaldırmaqda daha uğurlu olurlar.
Uşaqların yalan danışmasının bir çox səbəbləri ola bilər. Ailədə diqqətdən kənarda qaldığını düşünərək diqqət çəkmək üçün yalan danışa bilər. Etdiyi müsbət davranışlara fikir verilmədiyini düşünən uşaq mənfi və ya valideynlərinin istəmədiyi davranışlarla asanlıqla diqqəti üzərinə çəkə biləcəyini düşünür. Bunun üçün ən uyğun davranış yalan danışmaqdır. Bəzən valideynlər də uşaqlara yanlış nümunə ola bilir. Məsəslən: ”de ki,anam evdə yoxdur”, “atan soruşsa,anama bunu qonşu hədiyyə etdi deyərsən”, “qonaqlıqdan tez getmək üçün yuxum gəlir de sənə oyuncaq alacağam” və s kimi yalan cümlələr deməyə məcbur edirlər. Bəzən valideynlərin uşaqlara dediyi “Yalan söyləmək doğru deyil” cümləsi əslində uşağa yalanın pis olmadığını, istədiyi zamanlarda çıxarları üçün deyə biləcəyini, pis olsa ana-atası etməzdi deyə düşünməsi onu yalan söyləmə davranışına yönəldir.
Uşaqların 18-36 aylığı tualet tərbiyəsini mənimsəmə dövrüdür. Bu dövrdə ailənin diqqət və davranışları, aşırı qoruyucu ailələrdə qatı öyrətmə, cəzalandırma, zorlamanın olması, diqqətsiz ailələrdə isə aşırı sərbəst buraxma, əhəmiyyət verməmək uşağın tualet vərdişini qazanmasına təsir edəcəkdir. Uşaqlara axşam yataqlarını islatmamaq üçün meyvə suyu, su və tərkibində maye olan qidaların verilməməsinin heç bir təsiri yoxdur. Qızlara nisbətən oğlanlarda daha çox rast gəlinən bu problemin müalicəsi zamanı ailələr oğlan uşaqlarının gələcəkdə sonsuzluqla üzləşəcəklərindən qorxurlar lakin belə qorxular yersizdir və müalicənin belə bir təsiri yoxdur.
Diariya-uşaq tualet tərbiyəsini öyrəndikdən sonra iradəli və ya iradəsiz şəkildə nəcisini idarə edə bilməməsindən yaranan bir psixoloji problemdir. Nəcis buraxmanın müxtəlif səbəbləri ola bilər. Valideynlərdən hər ikisindən və ya birindən məhrum olması, yeni bacı və qardaşın doğumu, travmatik hadisələr və s. kimi yaşantıların həmçinin uşağa tualet tərbiyəsi təzyiqlə tətbiq edilibsə, buna səbəb ola bilər. Bu uşaqlarda özgüvən əksikliyi ilə yanaşı mənlik duyğularının da zədələndiyi görülür. Uşaqla sağlam bir güvən və sevgi bağı qurulduqdan sonra qaydalı və mehriban bir şəkildə tualetə getməsini təmin etmək və buna nəzarət edilməlidir.
Ədəbiyyat:
1. M.Vəliyev, A.Mustafayev İnkişaf və Yaş Psixologiyası 2013.
2.E.İ.Şəfiyeva Anomal İnkişafın Psixologiyası2012
3.https://scholar.google.com/scholar?q=psychological+problems+in+childhood&hl=tr&as_sdt=0&as_vis=1&oi=scholart&sa=X&ved=0ahUKEwiE2sakx
Məqalə müəllifi: Gülnarə Muxtarova (Bakı Dövlət Universitetinin, Sosial Elmlər Psixologiya Fakültəsinin IV kurs tələbəsi)
